Nieodpowiednia utylizacja leków i niska świadomość społeczna - źródłem farmaceutyków w środowisku

Rozeznanie literaturowe oraz badania ankietowe wykonane przez kraje leżące w obszarze Basenu Morza Bałtyckiego, w ramach projektu CWPharma (Clean Water from Pharmaceuticals), wykazały bardzo zróżnicowaną świadomość społeczną dotyczącą gospodarki odpadami farmaceutycznymi. Wśród krajów Europejskich najwyższą świadomość społeczną stwierdzono w Finlandii i Szwecji, natomiast najniższą w Polsce i Rosji.

Najbardziej optymistyczny wariant postępowania z odpadami farmaceutycznymi zakłada konieczność ich utylizacji w wyspecjalizowanych do tego celu firmach. Niestety w Polsce głównym sposobem pozbycia się niewykorzystanych lub przeterminowanych leków w dalszym ciągu pozostaje głównie wyrzucanie ich do odpadów zmieszanych (ok 60%) lub spuszczanie w kanalizacji (ok 30%). Podobnie niepokojące dane pochodzą ze Stanów Zjednoczonych, gdzie 54% społeczeństwa wyrzuca niewykorzystane leki do śmieci. Zdecydowanie najgorzej sytuacja przedstawia się w gospodarstwach domowych i rolnych na terenach wiejskich, lepiej zaś w obrębie placówek medycznych i weterynaryjnych oraz w dużych miastach. 

Szacuje się, że rocznie w Polsce ponad 5 tysięcy ton leków jest gromadzona na wysypiskach. Jeśli składowiska odpadów są prowadzone zgodnie z przepisami prawa, czyli izolowane od wód podziemnych i gruntowych, to związki chemiczne nie przedostaną się do nich. Jeśli natomiast są to dzikie wysypiska, wiąże się to z emisją tego rodzaju zanieczyszczeń bezpośrednio do środowiska, w tym do wód.

Zasady prawidłowej utylizacji leków

Zgodnie z zapisami ustawy o odpadach [Dz.U. 2013 poz. 21, wraz z późniejszymi zmianami] odpady powinny być selektywnie zbierane w miejscu ich wytwarzania, odpowiednio magazynowane, wielkości emisji odpadów powinny być okresowo zgłaszane organom nadrzędnym (w tym celu służy ogólnopolska baza odpadowa BDO), a następnie utylizowane zgodnie z charakterem odpadów. 

Należy nadmienić, że przepisy prawa polskiego bardzo niejednoznacznie klasyfikują przeterminowane leki jako odpad niebezpieczny. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Klimatu w sprawie katalogu odpadów [Dz. U. 2020, poz. 10] tylko leki cytotoksyczne i cytostatyczne posiadają status odpadów niebezpiecznych, natomiast wszystkie pozostałe leki traktowane są jako zwykły odpad.

Klasyfikacja ta jest zgodna z wytycznymi Komisji Europejskiej w sprawie kategorii odpadów (2014/955/EU). Jednakże przy ustalaniu sposobu utylizacji leków należy brać pod uwagę również inne przepisy prawne. Przykładowo Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 26 listopada 2021 r. w sprawie unieszkodliwiania oraz magazynowania odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych [Dz.U. 2021 poz. 2245] określa wymagane sposoby utylizacji dla leków. I tu wszystkie leki, niezależnie od posiadania statusu odpadów niebezpiecznych czy też nie, podlegają unieszkodliwianiu w procesach termicznych na lądzie.

Również leki psychotropowe, narkotyczne i prekursory grupy 1, podlegają bardziej zaostrzonej procedurze kontroli, co reguluje ustawa o zapobieganiu narkomanii [Dz.U. 2005, nr. 179, poz. 1485, z późniejszymi zmianami], dlatego podczas postepowania z tego typu lekami należy uwzględniać przepisy zawarte w wymienionej ustawie. Takie leki po upłynięciu terminu przydatności muszą zostać zamknięte w specjalnych pojemnikach, zaplombowane urzędowo w obecności Inspektora Farmaceutycznego wraz ze sporządzeniem protokołu, a następnie przekazane do utylizacji. 

Ponadto Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2015 r. w sprawie rodzajów odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych, których odzysk jest dopuszczalny [Dz.U. 2015 poz. 1116] jasno określa, że odzysk przeterminowanych farmaceutyków w Polsce jest niedopuszczalny. 

Jednak kluczowe w interpretacji sposobu postępowania z przeterminowanymi lekami oraz ich klasyfikacją jako odpad niebezpieczny powinny być zapisy określone przez Rozporządzenie Komisji (UE) nr 1357/2014 z dnia 18 grudnia 2014 r w sprawie odpadów (Dz. Urz. UE L 365 z 19.12.2014, str. 89, z późn. zm.) oraz rozporządzenie Rady (UE) 2017/997 z dnia 8 czerwca 2017 r. zmieniającego załącznik III do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE w odniesieniu do niebezpiecznej właściwości HP 14 "Ekotoksyczne" (Dz. Urz. UE L 150 z 14.06.2017) oraz Polskie przepisy prawa w tym zakresie – ustawa o odpadach [Dz. U. 2022 r. poz. 699, zał. 4]. W wymienionych przepisach zawarty jest spis składników, których obecność w odpadach sprawia, że powinny być one traktowane jak odpad niebezpieczny. Farmaceutyki oraz związki stosowane w medycynie lub w weterynarii  znajdują się na liście składników klasyfikujących odpad jako niebezpieczny [załącznik 4 ustawy o odpadach, pozycja 32].

W przypadku odpadów powstałych w zorganizowanych obiektach prowadzących działalność gospodarczą, takich jak szpitale, przychodnie, apteki, za prawidłową utylizację odpowiada wytwórca odpadów. Jednakże odpowiedzialność za gospodarowanie odpadami farmaceutycznymi i chemikaliami pochodzącymi z gospodarstw domowych ponosi gmina, zgodnie z „Ustawą z dnia 13 września 1996 o utrzymaniu czystości i porządku w gminach” [Dz.U. 1999.132, poz. 622, z późniejszymi zmianami Dz.U. 2024.399]. 

Gmina zobowiązana jest to zorganizowania punktów selektywnej zbiórki nie tylko odpadów komunalnych i segregowanych, ale również odpadów niebezpiecznych w tym leków, chemikaliów i innych niemedycznych odpadów jak np. zużyte igły i strzykawki (Art. 4 pkt. 2b). Najczęściej takie punkty organizowane są na terenie aptek, w urzędach gmin, szpitalach, przychodniach oraz w Punktach Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych (PSZOK). 

Należy pamiętać, że każda apteka ma obowiązek utylizacji własnych przeterminowanych leków, ale nie każda apteka jest zobowiązana do zbierania takich odpadów od klientów. Zbieranie wyrobów leczniczych od mieszkańców należy do obowiązków gminy. Apteka może, ale nie musi mieć podpisanej umowy z gminą na odbiór odpadów niebezpiecznych. 

Aby prawidłowo zutylizować leki należy kierować się pewnymi zasadami:

Odpad niebezpieczny powinien być zinwentaryzowany w ewidencji odpadów w BDO (Ogólnopolska Baza Odpadowa), następnie odpowiednio zapakowany, odebrany przez firmę zajmującą się utylizacją odpadów niebezpiecznych, a następnie zutylizowany w procesach wysokotemperaturowych w spalarniach odpadów. Tylko takie postępowanie z farmaceutykami gwarantuje, że ich pozostałości lub metabolity nie będą miały szansy przedostać się do środowiska.

Autor: Dr Marlena Wilk

Biolog, chemik środowiska rolniczego, ekspert w dziedzinie ekotoksykologii, od lat zajmujący się badaniem wpływu związków chemicznych (pestycydów, farmaceutyków, metali ciężkich, bisfenoli i in.) na środowisko i organizmy żywe. Twórca środowiskowej szczepionki bakteryjnej mającej na celu wspomóc eksploatatorów oczyszczalni ścieków w redukcji mikrozanieczyszczeń farmaceutycznych w ściekach. Marlena jest związana z działalnością URS od początków jej powstania.