Unia Rdzennych Suwerenów

ⱂⱁⱍⱆⰺ ⱄⱏⰾⰰⰲⰻⰰⱀⱐⱄⰽⱘ ⰿⱁⱌ

CZY TRZEBA STOSOWAĆ SIĘ DO WSZYSTKICH ZAPISÓW PRAWA STANOWIONEGO ?

Przepisy prawa, które w rażący sposób naruszają podstawowe prawa człowieka oraz prawo do życia w wolności wynikające z Konstytucji RP i wiążących Polskę umów międzynarodowych, zgodnie z art. 8 ust. 2 i art. 91 ust. 2 Konstytucji RP oraz orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, nie wywołują skutków prawnych i nie muszą być stosowane przez obywateli ani mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej.

W demokratycznym państwie prawnym, takim jak Rzeczpospolita Polska, Konstytucja, normy wynikające z umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą wyrażoną w ustawie oraz prawo Unii Europejskiej zajmują pozycję nadrzędną wobec ustaw krajowych i innych aktów normatywnych. W konsekwencji, jeżeli przepis ustawy rażąco narusza wartości i normy konstytucyjne, postanowienia wiążących umów międzynarodowych (w tym standardów praw człowieka) lub regulacje unijne, mieszkaniec RP nie ma prawnego obowiązku podporządkowania się takiemu przepisowi. Teza ta znajduje oparcie w licznych przepisach Konstytucji, orzecznictwie krajowych sądów (w tym Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego) oraz w doktrynie pierwszeństwa prawa międzynarodowego i prawa UE (orzecznictwo TSUE).

Konstytucja RP jako najwyższe prawo

Artykuł 8 Konstytucji RP: bezpośrednie stosowanie

Zgodnie z art. 8 ust. 1 Konstytucji RP: „Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.”

Natomiast art. 8 ust. 2 głosi, że przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. Oznacza to, że żaden przepis ustawy, rozporządzenia, czy aktu prawa miejscowego nie może naruszać norm Konstytucji, w szczególności tych, które chronią godność człowieka, wolności osobiste, prawo do równego traktowania czy podstawowe prawa obywatelskie.

Godność człowieka i test proporcjonalności

• Art. 30 Konstytucji RP ustanawia przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka jako źródło wolności i praw człowieka i obywatela.
• Art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wprowadza tzw. test proporcjonalności – każde ograniczenie konstytucyjnych wolności i praw musi być:
  • niezbędne w demokratycznym państwie prawnym,
  • proporcjonalne do celu, któremu służy,
  • nienaruszające istoty danej wolności lub prawa.

Jeżeli ustawodawca uchwali przepis, który przekracza te granice (np. wprowadzając daleko idące, arbitralne ograniczenia wolności obywateli), narusza tym samym Konstytucję. Taki przepis nie może być uznany za obowiązujący w sensie materialnym, mimo że formalnie został wprowadzony do systemu prawnego.

Możliwość bezpośredniego stosowania Konstytucji przez Naród, obywateli i sądy

Zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”. Oznacza to, że każdy obywatel w sprawach, w których powołuje się na prawa i wolności zagwarantowane w Konstytucji, może – bezpośrednio, a nie jedynie za pośrednictwem ustaw – dochodzić ich ochrony przed organami władzy publicznej oraz w sądzie. Ta zasada wzmacnia rolę Narodu jako suwerena (art. 4 Konstytucji) i pozwala na bezpośrednie korzystanie z postanowień ustawy zasadniczej, szczególnie gdy ustawa lub inny akt prawny okazuje się być sprzeczny z Konstytucją. Również sądy, w myśl orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (m.in. wyrok K 15/97), są zobowiązane do stosowania Konstytucji w sposób bezpośredni i w razie oczywistej kolizji ustawy z normami konstytucyjnymi – do odmowy stosowania takiej ustawy. Dzięki temu Konstytucja pozostaje realnym narzędziem ochrony podstawowych praw i wolności, a nie jedynie aktem o charakterze deklaratywnym.

Pierwszeństwo umów międzynarodowych i standard ochrony praw człowieka

Art. 91 ust. 2 Konstytucji RP

Przepis ten wyraźnie stanowi: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie […] ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli tej ustawy nie da się pogodzić z umową.” Tym samym, konflikt między ustawą zwykłą a wiążącym aktem prawa międzynarodowego (np. EKPC, Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych – MPPOiP, czy innymi umowami z zakresu ochrony praw człowieka) rozstrzygany jest na korzyść umowy międzynarodowej.

Najważniejsze akty międzynarodowe

• Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPC), ratyfikowana przez Polskę w 1993 r. – nakłada obowiązek poszanowania m.in. prawa do życia, wolności osobistej, rzetelnego procesu (art. 6) oraz zakazuje tortur i nieludzkiego traktowania (art. 3).
• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP), ratyfikowany przez Polskę w 1977 r. – zapewnia kluczowe wolności, w tym wolność od arbitralnego aresztowania, wolność słowa, prawo do sprawiedliwego procesu.
• Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (często nazywana również Europejską Konwencją Praw Człowieka – EKPC) wraz z protokołami dodatkowymi.
• Inne konwencje szczegółowe (np. Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (ICERD), Konwencja w sprawie Zakazu Stosowania Tortur, itp.), które również mogą przyznawać uprawnienia obywatelom i przewyższać przepisy ustaw zwykłych.

Prawo Unii Europejskiej i doktryna pierwszeństwa - zasada pierwszeństwa

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) stworzył fundament doktryny pierwszeństwa prawa wspólnotowego (obecnie – unijnego) nad prawem krajowym. Oznacza to, że w razie kolizji z prawem UE, przepisy ustaw krajowych muszą zostać pominięte lub odpowiednio zmodyfikowane w procesie stosowania.

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (KPP UE)

• Art. 1 – Godność człowieka jest nienaruszalna.
• Art. 21 – Zakaz dyskryminacji.
• Art. 47 – Prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu.

Jeżeli akt prawa krajowego narusza powyższe gwarancje, to sądy krajowe powinny stosować w pierwszej kolejności Kartę Praw Podstawowych UE (bądź inne przepisy prawa unijnego), pomijając sprzeczny przepis ustawy.

Skutki w praktyce: brak obowiązku obywatela do podporządkowania się

Bezpośredni skutek artykułu 8 i 91 Konstytucji

Wynikająca z art. 8 Konstytucji zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji oraz z art. 91 pierwszeństwo umów międzynarodowych (lub prawa UE) prowadzą do wniosku, że przepis ustawy naruszający fundamentalne prawa – gwarantowane w Konstytucji czy w akcie międzynarodowym/unijnym – nie wiąże obywatela pod względem powinności prawnej.

Orzecznictwo TK i SN o obowiązku niestosowania niekonstytucyjnego prawa

Zarówno Trybunał Konstytucyjny jak i Sąd Najwyższy potwierdzają, że rażąca sprzeczność z Konstytucją bądź normami wyższego rzędu daje sądom i organom władzy obowiązek (nie tylko uprawnienie) odmowy stosowania takiego aktu. Z kolei obywatel – powołując się na te zasady – może skutecznie kwestionować ważność i wiążącą moc przepisu w postępowaniu sądowym czy administracyjnym.

Odpowiedzialność organów za egzekwowanie przepisu sprzecznego z prawem wyższego rzędu

Jeżeli organy państwowe, mimo oczywistej sprzeczności, wciąż egzekwują wadliwy przepis, mogą ponosić odpowiedzialność na gruncie prawa krajowego (m.in. za nadużycie uprawnień, art. 231 Kodeksu karnego) lub narażać państwo na odpowiedzialność międzynarodową przed ETPC czy ewentualnie przed Trybunałem Sprawiedliwości UE.

Przykłady kolizji i konsekwencji

• Nadmierne ograniczenia wolności osobistych – jeśli ustawa pozwala na niekontrolowane, prewencyjne zatrzymywanie obywateli bez jasnych kryteriów i gwarancji procesowych, narusza art. 41 Konstytucji (wolność osobista), art. 31 ust. 3 (test proporcjonalności), a także art. 5 EKPC (prawo do wolności i bezpieczeństwa).
• Dyskryminacja w ustawie – przepisy, które wprowadzają różne traktowanie obywateli ze względu na np. rasę, pochodzenie etniczne, religię, mogą kolidować z art. 32 Konstytucji RP (zasada równości) oraz art. 21 KPP UE (zakaz dyskryminacji).
• Ograniczanie prawa do sądu – ustawa uniemożliwiająca obywatelowi w praktyce dochodzenie sprawiedliwości przed niezawisłym sądem narusza art. 45 Konstytucji RP (prawo do sądu) oraz art. 6 EKPC.

W każdej z powyższych sytuacji obywatel ma prawo, a organy państwa mają obowiązek uwzględnić wyższą rangę Konstytucji, konwencji międzynarodowych lub prawa UE i w konsekwencji nie stosować przepisów sprzecznych z tymi normami.

Podsumowanie

W sytuacji ewidentnej i rażącej sprzeczności ustawy z Konstytucją RP, prawem międzynarodowym (ratyfikowanymi umowami) lub prawem Unii Europejskiej, obywatel nie jest prawnie zobowiązany do podporządkowania się takiemu przepisowi.

• Art. 8 i art. 91 Konstytucji gwarantują nadrzędność ustawy zasadniczej i umów międzynarodowych nad ustawami.
• Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego potwierdza, że przepisy sprzeczne z Konstytucją lub prawem wyższego rzędu nie mogą być stosowane.
• Prawo Unii Europejskiej ma pierwszeństwo przed prawem krajowym, a sądy krajowe zobowiązane są odrzucać przepisy niezgodne z regulacjami unijnymi.

Z uwagi na powyższe, obowiązuje zasada, że hierarchicznie wyższe normy (Konstytucja, prawo międzynarodowe, prawo UE) mają zawsze pierwszeństwo. Ustawodawca jest zatem zobligowany, by każda ustawa była z nimi zgodna. W razie naruszeń obywatele oraz mieszkańcy RP mogą dochodzić swych praw przed sądami krajowymi, Trybunałem Konstytucyjnym (np. poprzez skargę konstytucyjną na podstawie art. 79 Konstytucji) czy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (skarga na podstawie art. 34 EKPC), a w zakresie prawa unijnego – mogą być kierowane pytania prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości UE.

Dzięki tym mechanizmom gwarantuje się, że wartości konstytucyjne, prawa i wolności jednostki nie będą iluzoryczne, lecz rzeczywiście chronione przed błędami bądź nadużyciami w procesie stanowienia prawa.

Źródło: Materiały wewnętrzne URS

Unia Rdzennych Suwerenów

Unia Rdzennych Suwerenów (URS) 2024.

Wszystkie prawa zastrzeżone